تنزل میراث فرهنگی به بنگاه اقتصادی/ افول میراث در گفتارهای سلطانی‌فر

به گزارش خبرنگار مهر، حدود یک سال پیش وقتی مسعود سلطانی‌فر به عنوان رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به این سازمان گام نهاد، پرسشی را نیز همراه خود آورد: آیا او این سازمان را نهادی «فرهنگی - اجتماعی و دانش بنیان» تلقی می‌کند یا صرفا از منظر «ابزار توسعه اقتصادی» بدان می‌نگرد؟ به بیان دیگر آیا او اصالت و اولویت را به میراث فرهنگی می‌دهد و شناخت و صیانت آن را زمینه‌ساز توسعه پایدار و متوازن می‌داند؛ یا این‌که میراث فرهنگی و صنایع دستی را در سطح  ابزاری برای رشد گردشگری ارزیابی می‌کند؟  اکنون ۱۱ ماه پس از استقرار او در سازمان میراث فرهنگی، می‌توان از طریق تحلیل محتوای سخنان وی طی پنج ماه اخیر - که تقریبا نیمی از دوره ریاستش را دربرمی‌گیرد -  بدین پرسش پاسخ گفت.

باید توجه داشت در کنار ادبیات عمومی رئیس سازمان میرث فرهنگی، تصمیمات مدیریتی او نیز نشان دهنده وجه مهم دیگری از میزان توجه به هر یک از حوزه های سه گانه سازمان است که ممکن است بررسی آنها، نتایجی همخوان یا ناهمخوان با یافته های گزارش حاضر را به دست دهد. اما از آنجا که دسترسی به صورت جلسات، ابلاغیه ها و بخش نامه های سازمانی ممکن نیست، گفتارهای عمومی رئیس سازمان مدنظر قرار گرفت و اعتبار داده های این گزارش نیز در همین سطح قابل ارزیابی است.

نسبت موضوعی برنامه‌ها و گفتارها

طبق اخبار منتشر شده در پرتال رسمی سازمان میراث فرهنگی و نیز سایت خبری «میراث آریا» وابسته به روابط عمومی این سازمان، آقای سلطانی‌فر در ۵ ماه منتهی به یکم دی‌ماه ۱۳۹۳، مجموعا در ۱۰۸ برنامه (سفر، بازدید، نشست، دیدار، سخنرانی، ارسال نامه، صدور پیام و...) شرکت داشته و منشأ سخنانی بوده است که از خلال آن‌ها می‌توان دیدگاه‌های وی درخصوص سازمان متبوعش را استخراج کرد. این برنامه‌ها و گفتارها به ۴ بخش تقسیم می‌شوند:

1. اختصاصا مرتبط با میراث فرهنگی
2. اختصاصا مرتبط با صنایع دستی
3. اختصاصا مرتبط با گردشگری
4. مختلط از هر سه موضوع یا در کلیات مسائل سازمانی
5. نامرتبط با حوزه‌های سه گانه سازمان (مانند پیام تبریک به رییس جدید سازمان صدا و سیما)

چنان که در جدول شماره (۱) ملاحظه می‌شود، حدود نیمی از تمام برنامه‌ها (۴۷ درصد) با موضوع گردشگری بوده است و پس از آن، موضوعات «مختلط و کلیات» با ۲۶درصد؛ «میراث فرهنگی» با ۱۹.۴ درصد ؛ «نامرتبط» با ۶.۹ درصد و «صنایع دستی» با ۰.۹ درصد در رتبه‌های بعد قرار دارند. نکته حایز توجه این که برنامه‌ها و گفتارهای نامرتبط با حوزه‌های سه گانه سازمان ۷ برابر برنامه‌ها و گفتارهای مربوط به صنایع دستی است.  

توضیحات ذیل می‌تواند به تدقیق بیشتر موضوع کمک کند:

1. سخنان مربوط به گردشگری غالبا در شرایطی ایراد شده‌اند که رییس سازمان می‌توانسته آزادانه درباره هر یک از حوزه‌های سه گانه سازمان سخن بگوید (مانند سخنرانی عمومی در جمع مردم یک منطقه) اما ترجیح داده که گردشگری را در اولویت قرار دهد. در مقابل، سخنان مربوط به میراث فرهنگی و صنایع دستی، اغلب در موارد گریزناپذیری بیان شده‌اند که امکان صحبت درباره گردشگری وجود نداشته است. مواردی مانند سخنرانی در نشست شورای هماهنگی امور موزه‌ها.
2. حتی در جایی که ایجاب می‌کرده رئیس سازمان صرفا درباره میراث فرهنگی سخن بگوید، ترجیح داده است که رشته کلام را به سوی گردشگری بازگرداند. برای نمونه، آقای سلطانی‌فر در ۲۵ مرداد ۹۳ با حضور در شورای بافت تاریخی یزد، پس از مختصری صحبت درباره ضرورت حفظ آثار تاریخی، به تفصیل درباره ظرفیت هتل‌ها؛ لغو روادید برای گردشگران خارجی؛ صدور ویزای الکترونیکی؛ و تسهیلات صندوق توسعه ملی در بخش گردشگری سخن گفته است. (میراث آریا، کد خبر: ۹۲۲۵۷)
3. در اغلب گفتارهایی که مشتمل بر هر سه حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است، بیشترین سخنان (گاه تا حدود ۹۰ درصد) به گردشگری اختصاص دارد. برای نمونه، او هنگام بازدید از نمایشگاه بین‌المللی مطبوعات و حضور در جمع خبرنگاران، پرسش‌های مربوط به گردشگری را به تفصیل؛ و پرسش‌های مربوط به میراث فرهنگی را به اختصار و به صورت کلی پاسخ داده است. (نگاه کنید به میراث آریا، کد خبر: ۹۳۸۶۲)

جدول شماره (۱) برنامه‌ها و گفتارهای رییس سازمان میراث فرهنگی

به تفکیک موضوعی در ۵ ماهه منتهی به اول دیماه ۱۳۹۳

فراوانی واژگان

وجه دیگری از اولویت‌های رئیس سازمان میراث فرهنگی و میزان توجه او به حوزه‌های سه گانه سازمان، با احصای فراوانی واژگانی روشن می‌شود. این واژگان را می‌توان در سه بخش برشمرد:

یکم: واژه «میراث فرهنگی» و هم خانواده‌های مفهومی آن مانند اثر/آثار تاریخی؛ بنا/بناهای تاریخی؛ محوطه/ محوطه‌های تاریخی؛ مکان/اماکن تاریخی؛ آثار باستانی؛ موزه و...
دوم: واژه «صنایع دستی» و هم خانواده‌های مفهومی آن مانند هنرهای ملی؛ هنرهای سنتی و...
سوم: واژه «گردشگری» و هم خانواده‌های واژگانی و مفهومی آن مانند گردشگر، گردشگران، جهانگرد، توریسم، هتل، اقامت و...

جدول شماره (۲) فراوانی کاربرد این واژگان در گفتارهای آقای سلطانی‌فر را نمایش می‌دهد. چنان که ملاحظه می‌شود فراوانی واژه گردشگری در گفتارهای رئیس سازمان ۴ برابر مجموع واژگان میراث فرهنگی و صنایع دستی است.

جدول شماره (۲) فراوانی واژگان در گفتارهای رئیس سازمان میراث فرهنگی

پرسش بعدی این است که رییس سازمان میراث فرهنگی، هنگام سخن گفتن درباره سه حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، کدام یک از وجوه و مسائل هریک از این حوزه‌ها را مورد توجه قرار داده و کدام وجوه و مسائل برای او از اولویت و اهمیت بیشتری برخوردار بوده است؟ غیر از برخی سخنان آقای سلطانی‌فر که معطوف به کلیات مسائل سازمانی هستند و موضوعاتی مانند بیان مشکلات سازمان در دولت گذشته؛ برقراری انضباط و شفافیت مالی؛ ضرورت بازنگری قوانین؛ چابک سازی نیروی انسانی و از این قبیل را دربرمی‌گیرند، سخنان او در حوزه‌های سه گانه سازمان، از نظر موضوعی کاملا محدود است؛ بدین معنی که موضوعات مشخصی بارها و بارها تکرار شده‌اند و در مقابل، برخی موضوعات مهم و قابل طرح مورد توجه قرار نگرفته‌اند.  

موضوعات مربوط به میراث فرهنگی

موضوعات مربوط به میراث فرهنگی در سخنان رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را می‌توان در ۶ عنوان جای داد و تعداد و نسبت هرکدام را در جدول شماره (۳) ملاحظه کرد.

چنان که از مفاد این جدول دریافت می‌شود، بیشترین موضوعات مورد اشاره (۳۲.۷ درصد) به ارائه آماری از تعداد بناها و محوطه‌های تاریخی کشور و اشاره به کمبود بودجه و امکانات برای معرفی آن‌ها اختصاص یافته است. در این موارد، رئیس سازمان به دفعات در سخنرانی‌های مختلف عباراتی بسیار شبیه به هم بدین مضمون را بر زبان رانده است: «یک میلیون بنای تاریخی در کشور وجود دارد که ۱۵۰ هزار بنا شناسایی و ۳۱ هزار بنا ثبت ملی شده است.

۱۵۰ هزار بنای شناسایی شده باید احیا، مرمت و بازسازی شود و با توجه به اینکه با محدودیت منابع مالی روبه‌رو هستیم، اعتبار تخصیص یافته برای مرمت‌ها فقط پاسخ‌گوی ۵ درصد نیاز موجود است.» (سخنرانی مورخ ۹۳.۷.۳۰، میراث آریا، کد خبر: ۹۳۵۴۳)

اشاره به سیاست‌ها و برنامه‌های سازمان در حوزه میراث فرهنگی نیز با ۳۱ درصد، در جایگاه بعدی قرار گرفته‌اند؛ اما باید توجه داشت که در عموم موارد آنچه مورد اشاره قرار گرفته، طرح کلی و مبهم برنامه‌هایی است که گاه از حد یک ایده یا رهنمود فراتر نمی‌روند. برای نمونه، آقای سلطانی‌فر در تاریخ ۹۳.۷.۸ طی سخنانی در نشست معاونان و مدیران کل سازمان با اشاره به مشکلات و کمبودهای موجود برای حفظ آثار تاریخی تنها به ارائه این رهنمود بسنده کرده است که «استفاده از ظرفیت شوراهای اسلامی روستاها، سازمان‌های مردم‌نهاد و نیروهای بسیجی در حفاظت از آثار تاریخی از ابتکاراتی است که مدیران استانی می‌توانند مورد توجه قرار دهند.» (میراث آریا، کد خبر: ۹۳۱۹۱)

ثبت جهانی بناهای تاریخی از دیگر موضوعات مورد توجه در سخنان رییس سازمان میراث فرهنگی است که ۱۷.۲ درصد از موضوعات مرتبط با حوزه میراث فرهنگی را به خود اختصاص می‌دهد. آقای سلطانی‌فر در بیشتر موارد از منظر اقتصادی به آثار تاریخی و ثبت جهانی آنها نگریسته و موضوع را از حیث درآمدزایی مورد توجه قرار داده است. برای مثال، او در تاریخ ۹۳.۶.۱۵ در جمع مردم گناباد درباره ثبت جهانی قنات قصبه گفته است: «ثبت جهانی این اثر، كمك فراوانی به اقتصاد و درآمدزایی این شهرستان می‌كند.» (میراث آریا، کد خبر: ۹۲۷۰۸) و در تاریخ ۹۳.۸.۱۹ نیز بناهای تاریخی را «به عنوان یک بنگاه اقتصادی که نقش موثری در فرآیند توسعه اقتصادی کشور دارند» معرفی کرده است. (میراث آریا، کد خبر: ۹۳۷۹۴) همچنین در تاریخ  ۹۳.۹.۲۸ اهمیت آثار تاریخی را از این حیث دانسته که «زمانی که منابع ما در بخش نفت و گاز به پایان برسد، این ذخایر می‌تواند منبعی مهم برای درآمدزایی باشد.» (میراث آریا، کد خبر: کد خبر ۹۴۵۲۱)

از این‌رو شگفت نیست که در طول ۵ ماه، تنها در ۶ مورد (۱۰.۴ درصد) به وجوه فرهنگی، اجتماعی و هویت بخش میراث فرهنگی اشاره داشته است.همچنین با وجودی که طی این مدت، روند تخریب آثار تاریخی در نقاط مختلف کشور شدت یافته، هشدار یا اعتراض او به این روند در ۴ مورد (۶.۹ درصد) خلاصه شده است.

جدول شماره (۳) سخنان رییس سازمان میراث فرهنگی در حوزه میراث فرهنگی به تفکیک موضوع

 موضوعات مربوط به صنایع دستی

جدول شماره (۴) دسته‌بندی موضوعی سخنان رییس سازمان میراث فرهنگی در حوزه صنایع دستی را نشان می‌دهد. این موضوعات به ۵ عنوان محدود می‌شوند که در رأس شان معرفی صنایع دستی ایران و نقش آن در ایجاد اشتغال، درآمدزایی، و توسعه گردشگری قرار دارد. چندان که ۵۱.۷ درصد از سخنان آقای سلطانی‌فر در حوزه صنایع دستی به این موضوع اختصاص یافته است. اعلام سیاست‌ها و برنامه‌ها نیز با ۲۷.۶ درصد در جایگاه بعدی قرار دارد که مواردی از قبیل حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی؛ ایجاد محل‌‌های دائمی فروش صنایع‌دستی؛ راه‌اندازی کارگاه‌های جدید و احیای کارگاه‌هایی تعطیل شده‌ را شامل می‌شوند. (از جمله نک: گفت‌وگوی تلویزیونی مورخ ۹۳.۶.۵؛ میراث آریا، کد خبر: ۹۲۴۹۰)

جدول شماره (۴) سخنان رییس سازمان میراث فرهنگی در حوزه صنایع دستی به تفکیک موضوع

موضوعات مربوط به گردشگری

در سخنان رییس سازمان میراث فرهنگی، موضوعات مربوط به گردشگری، نسبتا از تنوع بیشتری برخوردارند که آمارشان در جدول شماره (۵) درج شده است. در این بخش، نزدیک به یک سوم موضوعات (۳۲.۱ درصد) به بیان چشم‌اندازها، اهداف و برنامه‌های سازمان در حوزه گردشگری اختصاص دارد. بیشتر آنچه گفته شده مشتمل بر سیاست‌هایی است که خط مشی اجرایی آنها مشخص نیست؛ بلکه غالبا شامل برنامه‌هایی از قبیل افزایش ظرفیت اقامتی؛ لغو روادید یا تسهیل صدور ویزا؛ صدور ویزای الکترونیکی؛ و گسترش تبلیغات گردشگری است که از سالیان دور در شمار برنامه‌های سازمان قرار داشته‌اند و بیان چند باره آنها در قالب عبارات کلی نمی‌تواند در چارچوب برنامه‌ریزی‌های دقیق و اجرایی قرار گیرد. البته گاه نیز مواردی همچون امضای تفاهم‌نامه با سازمان‌های دیگر و بهره‌گیری از منابع صندوق توسعه ملی به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد پاره‌ای برنامه‌ها از سطح اعلام فراتر رفته و وارد فاز اجرایی شده‌اند.

آمار ورود گردشگران خارجی نیز بازتاب وسیعی در سخنان اقای سلطانی‌فر داشته؛ به گونه‌ای که ۱۶.۳ درصد موارد احصا شده در حوزه گردشگری را شامل می‌شود. نیاز به گفتن نیست که افزایش ۲۰۰ درصدی ورود گردشگران خارجی در سال جاری که بارها مورد اشاره قرار گرفته، ربطی به عملکرد سازمان میراث فرهنگی ندارد و مرتبط با سیاست خارجی دولت یازدهم است.

همچنین، در حالی که رییس سازمان در ۳۱ مورد ( ۱۴.۴ درصد) به نقش گردشگری در توسعه اقتصادی اشاره داشته است؛ تنها در ۱۱ مورد (۵.۱ درصد) به نقش فرهنگی – اجتماعی یا سیاسی آن توجه کرده است.

جدول شماره (۵)  سخنان رییس سازمان میراث فرهنگی در حوزه گردشگری به تفکیک موضوع

در جمع بندی مفاد جداول شماره ۳ تا ۵ باید گفت: سخنان آقای سلطانی‌فر درباره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در ۱۹ موضوع یا سرفصل خلاصه می‌شود که مجموعا ۳۰۲ بار درباره آنها سخن گفته است. از این میزان، طبق جدول شماره(۶) موارد مربوط به گردشگری بیش از دو برابر مجموع موارد مرتبط با میراث فرهنگی و صنایع دستی است که با یافته‌های مربوط به «نسبت موضوعی برنامه‌ها و گفتارها» و «فراوانی واژگانی» مندرج در جداول شماره (۱) و (۲) مطابقت دارد.     

جدول شماره (۶) فراوانی موضوعات بیان شده در سخنان رییس سازمان میراث فرهنگی

 به تفکیک حوزه‌های سه گانه سازمان

............................................

گزارش از حمیدرضا حسینی